प्रासंगिक – पंचमदांच्या संगीताचा शाश्वत वारसा

>> >> आशीष निमकर

संगीतकार आर. डी. बर्मन, ज्यांना प्रेमाने पंचम म्हणत. पंचम म्हणजे संगीताचा महासागर, प्रयोगशीलता आणि संगीत निर्माण करू शकणाऱ्या सर्व भावना. त्यांना “LoRD” म्हणतात. आर. डी. म्हणजे ‘रिसर्च अँड डेव्हलपमेंट,’ जे त्यांनी भारतीय संगीताला दिलं.

27 जून 1939 रोजी एस. डी. बर्मन आणि मीरादेवी बर्मन यांच्या कुटुंबात जन्मलेल्या पंचम यांनी त्यांच्या वडिलांकडून संगीताची परंपरा वारसा हक्काने घेतली. एस. डी. बर्मन हे 50-60 च्या दशकातील प्रतिभावान आणि कुशल संगीतकार होते. लहानपणी कोलकात्यातील शाळेत मागच्या बाकावर बसणारे पंचम यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या इच्छेविरुद्ध एस. डी. बर्मन यांनी मुंबईत आणलं. त्यांना माहीत होतं की, हा निर्णय हिंदी चित्रपटसृष्टीला एक विलक्षण, अष्टपैलू आणि महान संगीतकार देईल.

इतर कोणत्याही प्रतिभावान व्यक्तीसारखेच पंचमदा यांनी उद्योगात काही वर्षे संघर्ष केला. टार्ंनग पॉइंट होता ‘तीसरी मंजिल.’ चेतन आनंद दिग्दर्शित आणि नासीर हुसेन निर्मित चित्रपटाची संधी त्यांना मिळाली, जेव्हा शम्मी कपूर यांनी पंचमदांनी रचलेल्या धून ऐकल्या आणि म्हणाले की, ‘ही धून ट्रेंडसेटर होईल,’ जे खरे ठरले. शंकर-जयकिशन, ओ. पी. नय्यर, सलील चौधरी, कल्याणजी यांसारख्या महान संगीतकारांच्या काळात पंचमदा यांनी स्पर्धा न करता वेगळं बनवण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी सिद्ध केलं की ते अनोखे आहेत आणि चिरकाल टिकतील.

‘तीसरी मंजिल’च्या यशानंतर पंचमदा, राजेश खन्ना आणि किशोर कुमार यांचा सुवर्णकाळ सुरू झाला. 70 चे दशक म्हणजे किशोरच्या आवाजाने, पंचमदांच्या संगीताने आणि राजेश खन्नाच्या अभिनयाने जिंकलेलं दशक होतं. या तिघांच्या सहकार्याला आजही भारतीय चित्रपटसृष्टीत सर्वोत्तम मानलं जातं.

पंचमदा त्यांच्या काळाच्या खूप पुढे होते. त्यांचं जाझ आणि शास्त्रीय संगीताचं अनोखं मिश्रण अद्वितीय होतं. ‘शोले’मधील बीअर बाटलीचा आवाज, ‘सत्ते पे सत्ता’मधील गार्गलिंग किंवा ‘घर’मधील मृदंग यांसारखे ध्वनी पंचमदांनी सजीव केले. गुलजार म्हणतात, ‘पंचम म्हणजे जिवंत संगीताचा ठेका होता.’

किशोर कुमारसोबत पंचमदा यांनी असे रसायन निर्माण केलं की त्यांच्या गाण्यांनी पिढय़ान्पिढय़ा प्रेरणा दिली. पंचमदा आणि आशा भोसले यांनीही अनेक अप्रतिम रचना केल्या, ज्या आजही आदर्श मानल्या जातात.

राज सिप्पी यांनी एका लेखात सांगितलं की, पंचमदा कधीच त्यांच्या संगीतकारांना कनिष्ठ मानत नसत, ते त्यांना नेहमी सहकारी मानत. ‘ते माझ्यासाठी काम करत नाहीत, माझ्यासोबत काम करतात,’ असं ते म्हणत. हीच त्यांची शाश्वतता सिद्ध करणारी गुणवत्ता होती.

जावेद अख्तर म्हणतात, ‘पंचमदांनी 40 वर्षांपूर्वी जे निर्माण केलं, तिथे पोहोचायला आपण अजून खूप वेळ लावणार आहोत.’

1990 च्या दशकात अनेक चित्रपट अपयशी ठरल्यामुळे पंचमदा यांना खूप दुःख झालं, पण ‘1942: ए लव्ह स्टोरी’ने पुन्हा एकदा सिद्ध केलं की पंचमदा अजूनही आर. डी. आहेत आणि संगीत क्षेत्रातील निर्विवाद बादशहा आहेत. दुर्दैवाने, पंचमदा यांनी या यशाचा अनुभव घेतला नाही, पण त्यांनी संगीताच्या इतिहासात आपलं नाव अजरामर केलं.

पंचमदा एक विनम्र आणि साधे व्यक्तिमत्व होते. आशा भोसले यांनी एकदा त्यांना हिऱ्याचा दागिना दाखवल्यावर त्यांनी विचारलं, ‘याला हिरा म्हणतात का?’

आज पंचमदांच्या मृत्यूला 31 वर्षं झाली आहेत. ते आपल्यातून निघून गेले आहेत, पण त्यांच्या संगीतामुळे ते कधीही विसरले जाणार नाहीत.